Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Komentarz

Praktyczny komentarz do ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. 

Komentarz do ustawy z 24.4.2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1057), który omawia systemowe zmiany wprowadzone w 2018 roku. W opracowaniu wskazano podmioty, jakie mogą prowadzić działalność pożytku publicznego oraz formy współpracy między tymi podmiotami i organami administracji publicznej.

Głównym celem prezentowanego komentarza jest opisanie nowych instytucji takich jak Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, zasad finansowania z Funduszu Wspierania Organizacji Pożytku Publicznego (FWOPP) czy wskazania szczegółów w programach współpracy NGO z JST. Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego (dodany do ustawy z 24.4.2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie w 2018 r.) jest agencją wykonawczą i instytucją właściwą ds. wspierania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i działalności pożytku publicznego. Do głównych zadań Instytutu należy:

• realizacja działań na rzecz wspierania rozwoju wspólnoty obywatelskiej i społeczeństwa obywatelskiego,
• wzmacnianie potencjału organizacji pozarządowych,
• wspieranie pozyskiwania środków pozabudżetowych na działalność.

Wiele miejsca w komentarzu poświęcono finansowaniu organizacji pozarządowych, m.in. poprzez Funduszu Wspierania Organizacji Pożytku Publicznego (FWOPP). Środki finansowe FWOPP pochodzą z:

• 1% podatku dochodowego od osób fizycznych niewydatkowanego przez organizacje, które straciły status organizacji pożytku publicznego,
• 1% podatku dochodowego od osób fizycznych wydatkowanego w innym celu niż na prowadzenie działalności pożytku publicznego,
• 1% podatku dochodowego od osób fizycznych przekazanego na rzecz organizacji pożytku publicznego, która nie została uwzględniona w wykazie organizacji pożytku publicznego uprawnionych do otrzymania 1% podatku za dany rok podatkowy, oraz należnych odsetek,
• odsetek od wolnych środków przekazanych przez Dyrektora NIW-CRSO w zarządzanie Ministrowi Finansów.

Dlatego sięgając po komentarz Czytelnik, otrzyma szereg usystematyzowanych informacji m.in. tym jak:

• założyć i prowadzić organizację pozarządową?
• jak uzyskać status organizacji pożytku publicznego (OPP)?
• czy organizacja pożytku publicznego może prowadzić działalność gospodarczą?
• w jakich przypadkach OPP przestaje spełniać kryteria organizacji pożytku publicznego?

W naszej publikacji Czytelnik znajdzie analizę granicy pomiędzy działalnością nieodpłatną pożytku publicznego, działalnością odpłatną pożytku publicznego oraz działalnością gospodarczą. Analiza tych przepisów wskazuje jednak, że granicę tą ustawodawcy nie do końca udało się zrealizować. Druga istotna grupa przepisów dotyczy spraw związanych z księgowością w podmiotach prowadzących działalność pożytku publicznego. Działalność pożytku publicznego może mieć zarówno charakter nieodpłatny, jak i odpłatny. To, czy mamy do czynienia z działalnością gospodarczą czy działalnością pożytku publicznego, ma znaczenie w tych sytuacjach, gdzie przy wykonywaniu określonej działalności w przepisach stawia się określone wymagania przedsiębiorcom, a jednocześnie brak jest w tych regulacjach nakazu odpowiedniego ich stosowania w stosunku do podmiotów innych niż przedsiębiorcy.

Stąd też w komentarzu liczne porównania tabelaryczne z stanów prawnych, wskazówki wynikające z licznych orzeczeń, przykłady sytuacyjne i wzory dokumentów. Taki zestaw merytorycznej wiedzy, to nie tylko lektura obowiązkowa w każdej organizacji pozarządowej, ale praktyczne i przydatne narzędzie w pracy w urzędzie miasta, gminy czy urzędu marszałkowskiego.

Istotną rolę w działaniu każdej wspólnoty samorządowej pełnią organizacje pozarządowe. Należy pamiętać, że istnieje ustawowy obowiązek współpracy między poszczególnymi organami administracji publicznej – realizującymi zadania publiczne zawarte w obszernym katalogu z ust. 4 ustawy – a organizacjami pozarządowymi i podmiotami z nimi zrównanymi. Tak sformułowany przepis ma bardziej walor postulatywny niż normatywny, gdyż w żaden sposób nie przesądza ani o koniecznej intensywności współpracy, ani o jej formach. To NGO bardzo często wykonują zadania powierzone im w ramach konkursu na realizację zadania publicznego przez jednostkę samorządu terytorialnego. Najczęściej są to zadania z zakresu edukacji, zdrowia czy kultury. Lista zadań na przestrzeni lat ewoluuje. Dodawane są kolejne zadania. Przykładowo w 2020 r. toczą się prace legislacyjne nad zmianą PBudMieszkU – przewidziano dodanie kolejnego obszaru do katalogu „tworzenie warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej". W prezentowanym komentarzu, poświęcamy wiele miejsca na objaśnienia i wątpliwości wynikające m.in. procedur, rozliczeń finansowych czy postępowań wyjaśniających.

Często zdarza się, że osoby zarządzające lokalnymi organizacjami pozarządowymi są jednocześnie radnymi. Zgodnie z art. 24f ust. 1 o samorządzie gminnym radni nie mogą prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami z wykorzystaniem mienia komunalnego gminy, w której radny uzyskał mandat, a także zarządzać taką działalnością lub być przedstawicielem czy pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności. Jeżeli zatem to lokalne stowarzyszenie prowadzi działalność gospodarczą i robi to z wykorzystaniem mienia gminy (np. w wynajmowanym od gminy lokalu) a prezes tego stowarzyszenia jest jednocześnie radnym gminy, musi liczyć się z wygaszeniem swojego mandatu.

W komentarzu wiele miejsca poświęcono również funkcjonowaniu w jednostkach samorządu terytorialnego instytucji programu współpracy z organizacjami pozarządowymi. Istnieje obowiązek uchwalania przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego rocznego programu współpracy, ale inny przepis stwarza fakultatywną możliwość uchwalenia programu wieloletniego. W sposób oczywisty prowadzi to do konieczności odpowiedzi na pytanie, czy uchwalenie programu wieloletniego wyłącza obowiązek uchwalenia programu rocznego, czy też nie? Nasi eksperci wskazują, że możliwe są dwa równoprawne modele postępowania. Jakie? Odpowiedź znajdziecie Państwo w komentarzu.