Zobowiązania naturalne (niezupełne) w polskim prawie cywilnym

Przedmiotem publikacji są zobowiązania naturalne (niezupełne), czyli takie zobowiązania, w ramach których wierzyciel nie może wykorzystać przymusu w celu ich wyegzekwowania, ale spełnione świadczenie uznaje się za prawnie należne. Konstrukcja ta sięga swymi korzeniami jeszcze prawa rzymskiego (obligatio naturalis), jednak również współcześnie jest szeroko rozpoznawana w wielu systemach prawnych. Chociaż polskie prawo nie zawiera przepisów odnoszących się wprost do tej kategorii, instytucja ta przyjmowana jest szeroko w piśmiennictwie i orzecznictwie.

Publikacja stanowi kompleksową analizę konstrukcji zobowiązania naturalnego w prawie polskim, osadzając tę instytucję w szerszej perspektywie historycznoprawnej i prawnoporównawczej. Analiza ta dowodzi, że zobowiązania niezupełne na gruncie prawa polskiego stanowią wystarczająco jednolitą oraz wartą wyróżnienia kategorię zobowiązań, której cechy szczególne pozwalają na wyciągnięcie praktycznych wniosków. Instytucja ta ma przy tym istotne znaczenie dla całej części ogólnej prawa zobowiązań, a równocześnie dotyka doniosłej sfery wzajemnych relacji prawa materialnego i procesowego. Problematyka ta wiąże się wreszcie z istotnymi dla praktyki kwestiami, jak charakter prawny transakcji terminowych zawieranych na rynku finansowym, skutki zrzeczenia się roszczenia w procesie cywilnym, czy też polecenie przy darowiźnie lub w testamencie.

Praca składa się z siedmiu rozdziałów, w ramach których omówiono następujące zagadnienia:

• źródła konstrukcji obligatio naturalis w prawie rzymskim – uwzględniono charakterystykę samego pojęcia obligatio naturalis, poszczególne przypadki kwalifikowane w ten sposób oraz ich prawną skuteczność, a także wskazano na dalszą ewolucję tej instytucji w systemach prawnych Europy kontynentalnej;
• zobowiązania naturalne w ujęciu prawnoporównawczym – szczególna uwaga została skupiona na prawie niemieckim, szwajcarskim, austriackim, francuskim i angielskim. Każdorazowo scharakteryzowano pojęcie i konstrukcję zobowiązania naturalnego, przypadki tych zobowiązań oraz ich prawną skuteczność, co pozwoliło następnie na wyprowadzenie wniosków ogólnych w tym zakresie oraz wyróżnienie modeli regulacyjnych zobowiązań niezupełnych;
• charakterystykę konstrukcji zobowiązania naturalnego w polskim prawie cywilnym – omówiono koncepcje zobowiązań naturalnych na gruncie Kodeksu zobowiązań i Kodeksu cywilnego, co pozwoliło następnie na wskazanie kryteriów wyróżnienia tej konstrukcji w prawie polskim, a także na osadzenie jej w szerszej perspektywie konstytucyjnej i prawnoporównawczej. Podjęto również problematykę charakteru prawnego niezaskarżalności (niewymuszalności) oraz relacji zobowiązań naturalnych i obowiązków moralnych;
• przypadki zobowiązań naturalnych w prawie polskim – zidentyfikowano i szczegółowo omówiono przypadki zobowiązań naturalnych na gruncie prawa polskiego wraz z uzasadnieniem ich naturalnego charakteru oraz określono zakres i ratio legis ich niezaskarżalności. Równocześnie krytyce poddane zostały stanowiska odnośnie do innych sytuacji prawnych, niezasadnie kwalifikowanych jako źródła zobowiązań niezupełnych w piśmiennictwie i orzecznictwie;
• dyspozytywność w sferze zobowiązań naturalnych – określono zakres swobody stron w odniesieniu do przekształcenia zobowiązań naturalnych w zobowiązania zwykłe, a także ocenie poddano dopuszczalność umownego kreowania zobowiązań niezupełnych;
• skuteczność zobowiązań naturalnych – analizie poddano możliwość zastosowania do zobowiązań niezupełnych poszczególnych instytucji ogólnych. W tym zakresie uwzględniono wykonanie i skutki niewykonania tych zobowiązań, możliwość zabezpieczenia wierzytelności naturalnych, konsekwencje zmiany wierzyciela lub dłużnika, czynności związane z potencjalnym sporem, a także możliwe sposoby wygaśnięcia zobowiązań naturalnych;
• wybrane problemy prawnoprocesowe – zajęto stanowisko co do sposobu uwzględniania niezaskarżalności przez sąd, konsekwencji procesowych niezaskarżalności, możliwości oddalenia w takiej sytuacji powództwa jako oczywiście bezzasadnego, dopuszczalności powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia zobowiązania niezupełnego, a także co do możliwości dochodzenia roszczeń naturalnych przed sądem polubownym.

Książka adresowana jest przede wszystkim do sędziów, radców prawnych, adwokatów, aplikantów zawodów prawniczych oraz innych osób zainteresowanych prawem cywilnym, a w szczególności tematyką niezaskarżalności oraz konstrukcji zobowiązania.