Byleby by było zawsze na swoim miejscu. Cząstka by w polszczyźnie. Zbiór ćwiczeń gramatycznych dla cudzoziemców C1-C2

Cząstka by w polszczyźnie to książka skierowana do cudzoziemców, którzy uczą się języka polskiego.

W sposób przystępny i wyczerpujący pokazane w niej zostało, jak wiele możliwości komunikacyjnych daje cząstka by. Wyjaśnienie, w jakich sytuacjach Polacy używają by, idzie w parze z zaprezentowaniem różnorodnych ćwiczeń, doskonalących kompetencję zarówno pragmatyczną, jak i gramatyczną obcokrajowców posługujących się językiem polskim.

Publikacja polecana jest szczególnie uczniom na poziomie średnio zaawansowanym wyższym i zaawansowanym (B2-C2), którzy potrafią już tworzyć bardziej skomplikowane struktury zdań oraz znają wiele związków frazeologicznych.

Ćwiczenia zawarte w książce dzielą się na dwa główne typy. Pierwsze koncentrują się na konstruowaniu zdań z cząstką by i można je wykonywać samodzielnie (na końcu książki znajduje się do nich klucz odpowiedzi). Drugie wychodzą poza schematy i do ich wykonania niezbędna jest wiedza pragmatyczna - te najlepiej wykonywać pod okiem lektora.

Dział Po lekcji stanowi dodatek, który ma na celu urozmaicenie procesu utrwalania zdobytej wiedzy. Treść tego zbioru ćwiczeń można samodzielnie uzupełniać o zasłyszane konteksty, konstrukcje, fragmenty dialogów, itp., w których użyta została cząstka by.

Kompozycja tego podręcznika - przewodnika wynika z nowoczesnego podejścia autorki do nauczania języka polskiego jako obcego. Proces uczenia się ma wynikać z przyswojenia podstawowej wiedzy, ale kluczem do podwyższenia kompetencji językowej jest umiejętność jej praktycznego oraz twórczego wykorzystania.

Anna Szczepanek - doktorantka w Zakładzie Semantyki i Leksykologii Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Studia polonistyczne w UŚ (2011), studia podyplomowe z zakresu nauczania kultury polskiej i języka polskiego jako obcego w Szkole Języka i Kultury Polskiej UŚ (2012).

Badaniami obejmuje: kształtowanie się i rozwój trybów w języku polskim, przekształcenia wyrażeń funkcyjnych, a w szczególności wykładników i operatorów trybu. Na co dzień uczy języka polskiego jako obcego.

Wybrane publikacje: Operatory trybu w historii języka polskiego - problemy badawcze. W: Wyrażenia funkcyjne w perspektywie diachronicznej, synchronicznej i porównawczej. Red. K. Kleszczowa, A. Szczepanek (Katowice 2014); Czy niech zawsze niech znaczy? O wykładnikach trybu w książkach Paula Coelho: tłumaczenie a oryginał. W: Dwujęzyczność, wielojęzyczność i wielokulturowość - szanse i zagrożenia na drodze do porozumienia. Red. K. Kuros-Kowalska (Katowice 2014). [17.11.2014]

WSTĘP

Cząstka by zajmuje w polszczyźnie szczególne miejsce. Jest tak ważna dlatego, że za jej pomocą każdego dnia tworzymy bardzo wiele komunikatów. Używamy jej w różnych sytuacjach, budując między innymi formy grzecznościowe, życzenia, prośby, delikatne dyrektywy, mówiąc o chęciach, marzeniach, sugerując coś czy snując przypuszczenia. Możliwości zastosowania by jest dużo. Ze względu na powszechność użycia tej cząstki warto je znać po to, żeby precyzyjnie wyrażać swoje myśli i móc swobodnie wypowiadać się po polsku. Poza znajomością kontekstów, w jakich by się pojawia, istotna jest też umiejętność konstruowania zdań poprawnych gramatycznie - wiedza gramatyczna i stosowanie reguł w praktyce gwarantują sukces komunikacyjny oraz wpisanie się w normy polskiej grzeczności językowej.

Dotychczas wydane opracowania na temat języka polskiego dla cudzoziemców, a więc podręczniki, gramatyki i inne materiały dydaktyczne, prezentują by przede wszystkim jako wykładnik trybu przypuszczającego. Rzeczywiście, bez by nie da się utworzyć gramatycznego trybu przypuszczającego, to jego obligatoryjny element. W niniejszym zbiorze ćwiczeń proponuję jednak spojrzeć na by z innej perspektywy niż ta dotychczas przyjmowana. Po pierwsze, nie pojawi się tutaj termin "tryb". Po drugie, punktem wyjścia będą konteksty sytuacyjne, w jakich używamy cząstki by. Po trzecie, niezbędne zasady gramatyczne zostaną podane niejako przy okazji, jako uzupełnienie wiadomości na omawiany temat. Za pomocą ćwiczeń weryfikowane będą: umiejętności konstruowania wypowiedzi poprawnych językowo oraz ich zastosowania w praktyce.

Głównym celem tego zbioru ćwiczeń jest pokazanie, jak wiele możliwości komunikacyjnych daje cząstka by w języku polskim.

Jednak pamiętać należy, że nie da się przewidzieć wszystkich możliwych jej użyć. Znaczenie wypowiedzi zależy nie tylko od sensu słów, ale również od bardzo wielu czynników zewnętrznych, pozajęzykowych. Nie można też zapominać, że zaprezentowane w tej publikacji komunikaty mogą być wyrażane za pomocą różnych konstrukcji, nie tylko takich z cząstką by. Bardzo często tę samą treść przekazać możemy na wiele różnych sposobów, między innymi (ale nie wyłącznie) za pomocą by. Dlatego też Byleby "by" było zawsze na swoim miejscu traktować należy jako swego rodzaju przewodnik. Z jednej strony przekazuje on wiedzę na temat najczęściej tworzonych, najpopularniejszych konstrukcji oraz użyć cząstki by w języku polskim, informuje o nich. Z drugiej strony sygnalizuje, że uczący się języka (i nauczający też!) wiele jeszcze mogą odkryć sami. A odkrycia będą pojawiały się w toku praktycznej nauki języka polskiego.

Publikacja skierowana jest do uczących się na poziomie zaawansowanym (C1-C2), którzy potrafią już tworzyć bardziej skomplikowane struktury zdań oraz znają wiele związków frazeologicznych. Ćwiczenia zawarte w książce dzielą się na dwa główne typy. Zadania pierwszego typu koncentrują się na konstruowaniu zdań z cząstką by i można je wykonywać samodzielnie - na końcu książki znajduje się klucz odpowiedzi do nich. Do wykonania drugiego typu ćwiczeń niezbędna jest wiedza pragmatyczna - te najlepiej wykonywać pod okiem lektora (warto również pamiętać o tym, by zagadnienia gramatycznego, jakim jest cząstka by, uczyć w integracji z innymi sprawnościami i podsystemami języka, takimi na przykład jak dyktanda, recytacje czy ćwiczenia leksykalne). Dział Po lekcji stanowi dodatek, który ma na celu utrwalenie zdobytej wiedzy.

Treść tego zbioru ćwiczeń można samodzielnie uzupełniać o zasłyszane konteksty, konstrukcje, fragmenty dialogów itp., w których użyta została cząstka by. Warto zapisywać, co one oznaczają, w jakich sytuacjach się pojawiły i w jakich jeszcze mogą się pojawić. W tym celu na końcu książki przewidziano miejsce na notatki, gdzie uczeń może zapisywać wszystko, co wiąże się z by. Taka samodzielna praca ma być inspiracją do jeszcze bardziej uważnej nauki, do przyglądania się detalom w języku, gdyż detale mają często największe znaczenie podczas tworzenia komunikatu i są jednocześnie trudne do zdefiniowania i opisania. To one sprawiają wiele problemów podczas nauki języka na wyższym poziomie zaawansowania. Dlatego najpierw trzeba je "poczuć" i wytłumaczyć po swojemu, aby potem poprawnie ich używać.

Byleby "by" było zawsze na swoim miejscu ma przybliżyć najważniejsze użycia cząstki by w języku polskim, a otwarta kompozycja książki - zachęcić ucznia do nieustannego pogłębiania wiedzy w tym, bardzo szerokim, zakresie.

Publikacja jest owocem zainteresowań naukowych autorki pracującej nad dysertacją doktorską dotyczącą wyrażeń funkcyjnych, a szczególnie by oraz niech, w historii polszczyzny. Problematyka omawiana w Byleby "by" było zawsze na swoim miejscu mieści się też w projekcie badawczym pt. Polskie wyrażenia funkcyjne w ujęciu diachronicznym1.

Projekt Polskie wyrażenia funkcyjne w ujęciu diachronicznym kierowany jest przez prof. dr hab. Krystynę Kleszczową (NCN nr UMO-2011/01/B/HS2/04643).

SPIS TREŚCI:

Wstęp
1. Potencja - coś może się wydarzyć
2. Warunek
3. Hipotetyczność czynności, przypuszczenie
Ćwiczenia do części I

4. Chęci, życzenia, marzenia
5. Życzenia tworzone z oby, aby, byleby, żeby, niechby, gdyby. Inne funkcje tych słów
Ćwiczenia do części II

6. Być grzecznym i "dyplomatycznym". Co to znaczy "być dyplomatycznym"?
7. Pytania, prośby i dyrektywy
8. Propozycje
Ćwiczenia do części III

9. Możliwość, konieczność oraz istotność wyrażone za pomocą: można by, trzeba by, warto by oraz form bezosobowych i nieosobowych
10. Rady i wskazówki
11. Wątpliwości i obawy
Ćwiczenia do części IV

12. Inne użycia cząstki by: cel i porównania

Ćwiczenia dodatkowe
Klucz do ćwiczeń